DESTAN NEDİR? DESTANIN ÖZELLİKLERİ NELERDİR?

Bu yazımızda edebiyatımızda sıkça karşılaştığımız destan türüne detaylı bir şekilde değineceğiz ve özelliklerini belirteceğiz.

Destan Nedir? Destanın Özellikleri Nelerdir?

Milletleri derinden etkileyen savaş, göç, kıtlık, doğal afet gibi sosyal, tarihi, kültürel olayları anlatan ve çoğunlukla manzum(şiir) şeklinde oluşan edebi eserlere "destan" denir. 

Destanlar bilimin ve bilimsel düşüncenin henüz hakim olmadığı çok eski çağlarda ortaya çıkmış ve ağızdan ağza, kulaktan kulağa aktarılarak devamlılığını sürdürmüş olan bir sözlü edebiyat ürünüdür. 

Destanlar oluşumlarına göre ikiye ayrılırlar:

1- Doğal Destanlar

Toplumun ortak malı olan ve toplumu derinden etkileyen bir olay sonucunda oluşan destanlardır. Bu destan türünde yazı henüz kullanılmadığı için destanlar, kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılmıştır ve yüzyıllar sonra yazının kullanılmasıyla birlikte yazıya geçirilmiştir. Doğal destanlar halkın ortak malı olduğu için söyleyeni belli değildir. Doğal destanlar üç aşamada oluşur:

Çekirdek: Destanın oluşum aşaması
Yayılma: Destanın ozanlar tarafından farklı coğrafyalarda söylenmesi ve bu şekilde yayılması
Derleme: Farklı coğrafyalara yayılmış destanın bir kişi tarafından toplanması ve birleştirilerek bir bütün halini alması

2- Yapay Destanlar

Bir şairin veya yazarın toplumu derinden etkileyen bir olayı doğal destanlara benzeterek yazması sonucu oluşan destanlardır.  Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın "Üç Şehitler Destanı" adlı eseri yapay destanlara en güzel örneklerden biridir.

Örnekte de görüldüğü üzere yapay destanlarda yazan kişi bellidir ve yapay destanlar yazılı edebiyat geleneğine aittir.

Destanların Genel Özellikleri

• Halkın ortak malı olan siyasi, kültürel ve sosyal özellikleri bir arada barındırır. 
• Destanlar oluşturuldukları ulusun milli özelliklerini taşırlar.
• Genellikle manzum yani şiir şeklinde oluşmuştur. 
• Olağanüstü olaylar ve olağanüstü özelliği olan kahramanlar yer alabilir. 
• Toplumu derinden etkileyen olaylar destanın konusu oluşturur. 
• Çoğunlukla aşk, kahramanlık, ölüm, savaş, kıtlık gibi konular işlenir. 
• Coşkulu bir söyleyişi ve ahenkli bir anlatımı vardır. 
• Destanlar tarihi gerçeklikleri de barındırır. Halkın yaşadığı yer, dağ ve ırmak isimleri genel olarak gerçek yerlerdir. Bunun yanında anlatılan konuların da gerçeklik payı vardır, sadece yaşanılan olay olağanüstülükler ve hayali unsurlar eklenerek ilgi çekici bir hale dönüştürülür.
• Destan edebi bir eserdir ve tarihi eserle karıştırılmamalıdır. 
• Destanlarda ana olayın çevresinde oluşan küçük çaplı birçok olay vardır. 

Türk Edebiyatında Destan Geleneği

Türk edebiyatında görülen destan geleneği, dünyanın en zengin destan geleneklerinden biridir. Savaşçı ve göçebe bir yaşama sahip olmamız nedeniyle dünya üzerinde ayak basmadık toprak bırakmamışızdır. Bu nedenle farklı coğrafyalarda yaşayan Türk toplulukları da kendilerini etkileyen olayları destan geleneği çerçevesinde anlatarak gelecek nesillere ulaştırmışlardır. 

İslamiyet'i henüz kabul etmediğimiz dönemde oluşturduğumuz destanlar ve İslamiyet'i kabul ettikten sonra oluşturduğumuz destanlar birbirinden farklı özellikler gösterdikleri için Türk edebiyatında destan türü ikiye ayrılır.

1- İslamiyet Öncesi Türk Destanları

Genel olarak Orta Asya'da yaşadığımız dönemde yazılan bu destanlar Gök Tanrı, Manihaizm, Budizm, Şamanizm gibi birçok dini unsurları bulundurmaktadır. Daha çok göçebe olarak yaşadığımız bu dönemde oluşturulan destanlarımız şunlardır:

Yaratılış Destanı (Altay-Yakut Türkleri)
Alp Er Tunga Destanı (Saka Türkleri)
Şu Destanı (Saka Türkleri)
Oğuz Kağan Destanı (Hunlar)
Atilla Destanı (Hunlar)
Bozkurt Destanı (Göktürkler)
Ergenekon Destanı (Göktürkler)
Türeyiş Destanı (Uygurlar)
Göç Destanı (Uygurlar)

2- İslamiyet Sonrası Türk Destanları

İslamiyet'i kabul etmemizin ardından yaşantımızda, alışkanlıklarımızda ve kültürümüzdeki değişmelerle birlikte destanlarımız da farklılaşmaya başlamıştır. Bu süreçte daha çok cihat ve kahramanlık konulu destanlar oluşmuştur. İşte İslamiyet sonrası oluşan bazı destanlarımız:

Satuk Buğra Han Destanı
Manas Destanı
Battal Gazi Destanı
Danişment Gazi Destanı
Genç Osman Destanı
Köroğlu Destanı

Diğer Milletlerin Destanları

Türkler gibi diğer milletler de kendilerini etkileyen olayları destan geleneği çerçevesinde oluşturmuşlardır. İşte yabancı milletlerin oluşturduğu destanlar:

Gılgamış (Sümer)
İlyada ve Odissea (Yunan)
Şehname (İran)
Kalevala (Fin)
Mahabharata ve Ramayana (Hint)
Nibelungen (Alman)
Beowulf (İngiliz)
İgor (Rus)
Le Cid (İspanyol)
Chansen de Röland (Fransız)
Şinto (Japon)